1.4.1 Ontwikkeling brede welvaart in provincie Utrecht 2020-2021
Voor het monitoren van brede welvaart in de provincie maken we gebruik van de dataset van de regionale monitor brede welvaart van het CBS. Deze is samengesteld op basis van een internationaal afgestemde definitie van brede welvaart (brede welvaart 'hier en nu', 'later' en 'elders'). Daarnaast biedt deze dataset een robuuste vergelijking van de ontwikkelingen in Utrecht met die in andere regio's en met de landelijke trend. Daaruit kan naar voren komen op welke thema's Utrecht een koploper vormt maar ook waar Utrecht iets kan leren van andere regio's.
Gebruik van CBS-data kent beperkingen. Door de wijze en frequentie van dataverzameling en noodzakelijke controles en bewerking van data zit er enige vertraging in de publicatie van cijfers. De meest recent beschikbare cijfers via het raamwerk brede welvaart van het CBS zijn uit 2020, waaraan ook de visualisaties zijn ontleend. Daarom zijn deze aangevuld met cijfers uit andere bronnen.
Brede welvaart 'hier en nu'
In figuur 1 projecteert CBS de ontwikkelingen op de korte termijn in de buitenste ring. De negatieve gevolgen van de coronapandemie zijn zichtbaar in de lagere tevredenheid met het leven, en in de daling van het bruto binnenlands product per inwoner. Positief echter is de daling van het aantal ondervonden delicten. Door de lockdowns vonden minder inbraken plaats en was er minder sprake van uitgaansgeweld.
Ondanks de spanningen die de coronacrisis veroorzaakte, groeide het vertrouwen in instituties (Tweede Kamer, rechterlijke macht, politie) in Nederland en in Utrecht tussen 2019 en 2020. Inwoners van Utrecht hebben wel significant meer vertrouwen in instituties dan gemiddeld in Nederland. Daarnaast zijn er meer inwoners van de provincie die aangeven dat ze een (zeer)goede gezondheid ervaren dan bij de vorige meting, vier jaar geleden. Op alle gezondheidsindicatoren scoort Utrecht van de provincies het hoogst.
De kleur van de binnenring geeft de trend op de lange termijn aan. Deze langjarige trend toont duidelijk dat het met de inwoners van Utrecht op veel fronten beter gaat. Dat geldt onder meer op het vlak van arbeid en materiële welvaart: het besteedbaar inkomen neemt toe, net als de arbeidsparticipatie en de kans op werk (uitgedrukt in vacaturegraad). Ook de veiligheidssituatie verbetert. Datzelfde geldt voor de indicatoren die gekoppeld zijn aan emissies. Wel is sinds de start van de meting in 1996 de hoeveelheid natuurgebied per inwoner gedaald van 19 naar 17 ha. Dit hangt samen met het toegenomen aantal inwoners, want het aandeel natuur- en bosgebied als percentage van het totale grondgebied blijft volgens de gegevens van CBS stabiel omstreeks 15%. Ook daalde het aandeel van de bevolking dat tevreden was met de woning (van 90,6% in 2002 naar 86,9% in 2018). Deze daling was in lijn met het landelijke beeld. Inwoners van Utrecht zijn in landelijk perspectief echter nog zeer tevreden met hun huisvesting: alleen in Friesland zijn inwoners nog contenter. Daarentegen zijn inwoners van Utrecht ontevredener over hun woonomgeving dan in noordelijke, oostelijke en zuidelijke provincies. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de kleuren enkel de richting van de trend weergeven (toename of afname) en dat hierin niet is meegenomen of de snelheid van de verandering in lijn is met de nationale en provinciale ambities.
Figuur 1:
Indicatoren brede welvaart hier en nu: provincie Utrecht (bron: CBS)
Brede welvaart 'later'
In figuur 2 geeft het CBS in de buitenring de ontwikkelingen op de korte termijn weer voor indicatoren die zijn gekoppeld aan brede welvaart 'later'. Daarbij wordt gekeken naar het sociaal, menselijk, natuurlijk en economisch kapitaal op het niveau van huishoudens. Deze vormen van kapitaal zijn bouwstenen voor brede welvaart voor toekomstige generaties. Zichtbaar is dat een aantal indicatoren voor natuurlijk kapitaal de goede kant uit beweegt: de fosfaat- en stikstofuitscheiding dalen, het areaal aan particuliere zonne-energie groeit. Hierin volgt Utrecht de landelijke trend. Op de korte termijn zien we ook de sociale cohesie zich positief ontwikkelen, evenals het oordeel over de eigen gezondheid van de inwoners.
De langetermijnontwikkeling laat zien dat een aantal fundamenten onder brede welvaart voor later verstevigt. Het menselijk kapitaal neemt verder toe: het opleidingsniveau, dat in de provincie al hoog was, stijgt verder. Het natuurlijk kapitaal verbetert door daling van stikstofdepositie en fijnstofemissie, en stijging van het areaal particuliere zonne-energie. Anderzijds is er sprake van daling van het economisch kapitaal door stijging van de schuld per huishouden, en daling van het aantal gewerkte uren. De toename van de schuld per huishouden hangt vooral samen met de stijging van de woningprijzen, die voor inwoners van Utrecht leidt tot een hogere hypotheekschuld dan gemiddeld in Nederland. Het natuurlijk kapitaal staat in langetermijnperspectief onder druk door de stijging van het percentage bebouwd grondgebied.
Figuur 2:
Indicatoren vrede welvaart later, provincie Utrecht (bron: CBS)
2021
Voor cijfers over de brede welvaart op het niveau van mensen en huishoudens in 2021 moeten andere bronnen worden geraadpleegd. Deze zijn veelal niet regionaal beschikbaar.
Uit de kwartaalcijfers van de Gezondheidsenquête / Leefstijlmonitor van CBS blijkt dat het aandeel mensen met psychische klachten opliep van ca. 11% pre-corona naar 15% in de loop van 2021. Door de lockdowns daalde het aantal misdrijven en nam de veiligheid toe. Anderzijds komt uit het periodieke onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau naar voren dat de stemming in de samenleving in de loop van 2021 somberder werd. Corona was niet langer de grootste zorg. Het meest genoemde probleem werd de effectiviteit en kwaliteit van openbaar bestuur. Bovendien groeiden de zorgen over huisvesting, inkomensongelijkheid en kosten van levensonderhoud. Op het gebied van materiële welvaart tonen cijfers van CBS en UWV dat de arbeidsparticipatie steeg en de werkloosheid daalde.
1.4.2 Brede welvaart in beleid
Het concept onder brede welvaart gaat ervan uit dat de ontwikkeling van een samenleving aan meer is af te lezen dan louter economische groei. Brede welvaart wordt daarom in beeld gebracht aan de hand van een aantal indicatoren over de breedte van wat mensen voor hun welzijn van belang vinden: sociale samenhang, gezondheid, werk en inkomen, huisvesting, gezonde en duurzame leefomgeving. Anders gezegd: brede welvaart geeft een integraal beeld van welvaart en welzijn.
Ook in 2021 hebben zowel overheden als kennisinstellingen actief de mogelijkheden verkend hoe het concept brede welvaart kan worden toegepast in beleid en monitoring, zowel landelijk als decentraal. Verbetering van brede welvaart is op rijksniveau een doelstelling voor zowel de nieuwe tranche regiodeals als voor het Nationaal Groeifonds. Provinciale onderzoeksbureaus hebben een landelijk kennisnetwerk over brede welvaart opgezet. De drie landelijke planbureaus organiseren webinars om kennis over brede welvaart bij decentrale overheden te versterken. Breed is de erkenning dat brede welvaart als concept een beter beeld geeft van maatschappelijke vooruitgang. Tegelijkertijd is er sprake van een zoektocht naar enerzijds de juiste wijze van monitoring en analyse en anderzijds een bruikbare vertaalslag naar handelingsperspectief in bestuur en beleid.
Binnen onze organisatie is het concept verkend middels lunchlezingen en interne workshops. Daarbij is samenwerking gezocht met o.a. het CBS en met andere provincies. Aan het CBS is een maatwerkopdracht verstrekt om een aantal bredewelvaartsindicatoren nader uit te splitsen. Dit heeft als doel om inzicht te krijgen of er sprake is van grote verschillen tussen bevolkingsgroepen naar leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. Deze gedetailleerde dataset zal worden beschreven in een trendanalyse brede welvaart, die bij wijze van pilot in 2022 zal verschijnen.